Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian

Kajkowski, Kamil

doi:0003-8180

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian Kajkowski, Kamil

Object structure

Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian

Archeologia Polski T. 66 (2021)

Kajkowski, Kamil

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk

wczesne średniowiecze ; Słowianie ; Śląsk ; Opole ; maski ; obrzędowość

Nadrzędnym celem artykułu jest analiza podstaw źródłowych oraz interpretacyjnych dotyczących tzw. masek z Opola. Przedmioty te na stałe weszły do studiów nad religią przedchrześcijańską Słowian Zachodnich, szybko osiągając status ikonicznych. Tym, co wzbudza zaskoczenie, jest widoczna w literaturze, w zasadzie bezkrytyczna akceptacja identyfikacji obu omawianych przedmiotów, jaką ponad półwiecze temu zaproponowała Helena Cehak-Hołubowiczowa. Żaden z późniejszych autorów nie podjął się polemiki z tymi ustaleniami, co w konsekwencji doprowadziło do ugruntowania badawczego paradygmatu. Maski z Opola stały się również podstawą do rozwijania rozmaitych hipotez dotyczących pogańskich form obrzędowości na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. W prezentowanym tekście podjęto próbę rewizji dotychczasowych interpretacji oraz krytyki budowanych na jej fundamencie hipotez

Codex – Codex Diplomaticus Maioris Poloniae documenta, et jam typis descripta, et adhuc inedita complectens, annum 1400 attigentia. Editus cura Societatis Literariae Posnaniensis. T. 2, Poznaniae 1878
Kosmas – Kronika Czechów, wyd. M. Wojciechowska, Wrocław 2006
Mikołaj z Błonia – Tractatus sacerdotalis de sacramentis deque divinis officiis et eorum administrationibus, Cracoviae 1519
Michał z Janowca – Kazania wielkopostne (rok 1490), [w:] Glosy polskie w łacińskich kazaniach średniowiecznych, 1, E. Balcarzowa wyd., Wrocław 1981
VP – Żywot z Prüfening Ottona z Bambergu, [w:] Pomorze zachodnie w żywotach Ottona, J. Wikarjak wyd., Warszawa 1979
Aannestad H . L . 2018, Charisma, violence and weapons. The broken swords of the Vikings, [w:] Charismatic objects. From roman times to middle ages, M. Vedeler, I.M. Røstad, E. Siv Kristoffersen, Z.T. Glørstad red., Oslo, s. 147–166
Alcorta C . A . Sosis R . 2005, Ritual, emotion, and sacred symbols. The evolution of religion as an adaptive complex, „Human Nature” 16/4, s. 323–359
Aldhouse Green M . 2005, An archaeology of images. Iconology and cosmology in Iron Age and Roman Europe, London–New York
Avierincev S . 1994, Bachtin, śmiech i kultura chrześcijańska, „Znak” 9, s. 86–99
Back Danielsson I . - M . , 2007. Masking moments. The transitions of bodies and beings in late Iron Age Scandinavia, Stockholm
Bańkowski A . 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa
Berwiński R . 1862, Studia o gusłach, czarach, zabobonach i przesądach ludowych. Tom I, Poznań
Biermann F. 2020, Osady otwarte, miejsca handlowe i grody – osadnictwo Słowian w północno-wschodnich Niemczech, [w:] Słowianie połabscy, Collectio Cathalogorum Gnesnensium 2, Ł. Kaczmarek, P. Szczepanik red., Gniezno–Szczecin, s. 25–48
Boholm Å . 2010, Weneckie widowiska karnawałowe w maskach, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, L. Kolankiewicz red., Warszawa, s. 694–703
Bregenhøj C . 2012, The masks of Hedeby in historic and ethnological perspective, [w:] Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. bis 21. November 2010 in Halle (Saale), H. Meller, R. Maraszek red., Halle, s. 111–120
Brett G . , Macaulay W. J . , Stevenson R . B . 1947, The Great Palace of the Byzantine emperors. Being a first report on the excavations carried out in Istanbul on behalf of the Walker Trust (The University of St. Andrews) 1935–1938, Oxford
Brückner A . 1985, Słownik etymologiczny języka polskiego (wyd. IV), Warszawa
Bukowska-Gedigowa J. , Gediga B . 1986, Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu, Wrocław
Bukowski Z . 1960, Puste kabłączki skroniowe typu pomorskiego, Szczecin
Burchardt J . 1986, Dlaczego pogańscy Polanie w XI w. nie zniszczyli katedry gnieźnieńskiej? „Literatura Ludowa”, 1, s. 31–42
Bylina S . 1992, Człowiek i zaświaty. Wizje kar pośmiertnych w Polsce średniowiecznej, Warszawa
Bylina S . 2009, Religijność późnego średniowiecza. Chrześcijaństwo a kultura tradycyjna w Europie środkowo-wschodniej w XIV–XV w., Warszawa
Cehak-Hołubowiczowa H . 1965, Drewniane maski z grodu-miasta na Ostrówku w Opolu, „Archeologia Polski”, 10/1, 305–317
Cetwiński M . , Derwich M . 1987, Herby, legendy, dawne mity, Wrocław
Dekan J . 1979, Wielkie Morawy. Epoka i sztuka, Bratysława
Dorka G . 1939, Urgeschichte des Weizackerkreises Pyritz, Stettin
Duluare J . A . 2009, O bóstwach płodności albo o kultach fallicznych dawnych i współczesnych, Kęty
Filipowiak W. 1988, Źródła archeologiczne, archeozoologiczne i onomastyczne w problematyce kultowej Pomorza Zachodniego, [w:] Myśl przez pryzmat rzeczy, Scripta Archaeologica III, Z. Kobyliński, B. Lichy, P. Urbańczyk red., Warszawa, s. 88–96
Filipowiak W. 1993, Słowiańskie wierzenia pogańskie u ujścia Odry, [w:] Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich. Materiały z Sesji Archeologicznej zorganizowanej przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w dniach 15–16 10 1987 roku, M. Kwapiński, H. Paner red., Gdańsk, s. 19–46
Filipowiak W. , Szydłowski M . 2019, Stone artefacts, [w:] Wolin – the Old Town. Vol. II. Studies on finds, M. Rębkowski, red., Szczecin, s. 221–244
Gardeła L . 2106, (Magic) Staffs in the Viking Age, Wien
Gardeła L . , Kajkowski K . , Ratajczyk Z . 2019, Ostrogi zoomorficzne z Ciepłego. Zachodniosłowiański model kosmosu?, „Pomorania Antiqua”, 28, s. 65–152
Gediga B . 1996, Chrystianizacja i utrzymywanie się przedchrześcijańskich praktyk kultowych na Śląsku, [w:] Słowiańszczyzna w Europie, 1, Z. Kurnatowska, red., Wrocław, s. 159–167
Gediga B . 2012, Frühmittelalterliche Holzmasken aus Opole-Ostrówek, [w:] Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. bis 21. November 2010 in Halle (Saale), H. Meller, R. Maraszek red., Halle, s. 121–127
Girard R . 1993, Sacrum i przemoc, Poznań
Gloger Z . 1903, Encyklopedia staropolska. Ilustrowana, IV, Warszawa
Grinsell L . V. 1961, The breaking of objects as a funerary rite, „Folklore”, 72/3, s. 475–491
Gunnell T. 2007, Introduction, [w:] Mask and mumming in the Nordic area, T. Gunnell red., Uppsala, s. 27–43
Gunnell T. 2012, Masks and performance in the early Nordic world, [w:] Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. bis 21. November 2010 in Halle (Saale), H. Meller, R. Maraszek red., Halle, s. 183–196
Harntoll P. red . 1967, The Oxford companion to the theatre, Oxford
Hägg I . 1984, Die Textilfunde aus dem hafen von Haithabu, Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu, Bericht 20, Neumünster
Hedeager L . 2011, Iron Age myth and materiality. An archaeology of Scandinavia AD 400–1000, London–New York
Hensel W. 1984, Skąd przybyli Słowianie, Wrocław
Hołubowicz W. 1956, Opole w wiekach X–XII, Katowice
Homer 2000, Odyseja, przekł. L. Siemieński, Gdańsk
Kajkowski K . 2017, Mity, kult i rytuał. O duchowości nadbałtyckich Słowian, Szczecin
Kaźmierczyk J . 1993, Ku początkom Wrocławia. Cz. 2, Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od połowy XI do połowy XIII wieku, Wrocław
Kerényi K . 2010, Człowiek i maska, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, L. Kolankiewicz red., Warszawa, s. 683–693
Kiersnowski R . 1990, Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach, Warszawa
Kinkeldey T. 2008, Figürliche Darstellungen auf mittelslawischer Keramik vom Burgwall Repten bei Calau, [w:] „Die Dinge beobachten…“. Archäologische und historische Forschungen zur frühen Geschichte Mittel- und Nordeuropas. Festschrift für Günter Mangelsdorf zum 60. Geburtstag, F. Biermann, U. Müller, T. Terberger red., Rahden, s. 497–501
Kolankiewicz L . 2020, Dziady. Teatr święta zmarłych, Gdańsk
Kolčin B . A . red . 1985, Drevnij Novgorod: prikladnoe iskusstvo i arheologiâ. Raskopy, gramoty, pismennost’, muzykalnye instrumenty, maski, šahmaty, vislye pečati, cvetnoj metal, kost’, derevo, steklo, ântar’, kamen’, glina, koža, železo, Moskva
Korolenko C . P. 2006, The revival of pagan traditions and their influence on the content of mental disorders in contemporary Russia, „World Cultural Psychiatry Research Review” 2006, s. 1–20
Kowalik A . 2004, Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian, Kraków
Kucharska J . 1991, Puste noce jako zespół ludowych rytuałów, obyczajów, zwyczajów w procesie zmian współczesnych, „Łódzkie Studia Etnograficzne” 30, s. 5–23
Kurasiński T. 2011, Łamanie, zginanie, wbijanie. O kilku nietypowych zabiegach dotyczących uzbrojenia na wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach szkieletowych z ziem polskich, [w:] Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, O. Ławrynowicz, J. Maik, P.A. Nowakowski red., Łódź, s. 219–236
Larson F. 2017, Historia świata przez ścięcie głowy opisana, Warszawa
Van der Leeuw G . 1978, Fenomenologia religii, Warszawa
Lemm T. 2007, Maskendarstellungen der Wikingerzeit, „Offa“ 61/62, s. 309–352
Lévi-Strauss C . 1985, Drogi masek, Łódź
Lissauer A . 1892, Über einige westpreußische Bronzeringe und deren Verbreitung, „Verhandlungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte“, s. 469–476
Łęga W. 1929, Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk, cz. I, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 35, s. 153–446
Maertens J . - T. 2010, Maska i lustro. Esej z antropologii okrycia twarzy, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, L. Kolankiewicz red, Warszawa, s. 704–718
Małachowski R . 2018, Rygoryzm religijny w Czechach i Polsce w początkowym okresie chrystianizacji, [w:] Animos labor nutrit. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Buko w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, T. Nowakiewicz, M. Trzeciecki, D. Błaszczyk red., Warszawa, s. 65–72
Matla M . 2017, Czeskie wpływy w życiu religijnym i piśmiennictwie państwa piastowskiego w X–XI wieku. Poznań
Moszyński K . 1968, Kultura ludowa Słowian, 2. Kultura duchowa, 2, Warszawa
Odyniec W. 1985, Kaszubskie obrzędy i obyczaje, Gdańsk
Olszewska-Dyoniziak B . 2001, Człowiek – kultura – osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej, Wrocław
Olszewski M . 2002, Świat zabobonów w średniowieczu. Studium kazania O zabobonach Stanisława ze Skarbimierza, Warszawa
Otto R . 1993, Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa, Wrocław
Ovčinnikova B . B . 2013, Licevye maski v srednevekovoj kul’ture Rusi (po materialam Novgorodskoj arheologičeskoj èkspedicii, [w:] Arheologiâ severa Rossii. Ot èpohi železa do Rossijskoj imperii. Materialy Vserossijskoj naučnoj arheologičeskoj konferencji, V.A. Borzunov red., Ekaterynburg-Surgut, s. 227–232
Ovčinnikova B . B . , Kopnina E . V. 2000, Maski i ih rol’ v srednevekovoj kul’ture Novgoroda, [w:] Problemy istorii Rossii. 3. Novgorodskaâ Rus’. Istoričeskoe prostranstvo i kul’turnoe nasledie, A.T. Šaškov red., Ekaterynburg, s. 118–134
Paluch A . 1995, Etnograficzny atlas ciała ludzkiego i chorób, Wrocław
Perszon J . 1999, Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Lublin
Pluskowski A . , Patrick P. 2003, ‘How do you pray God?’ Fragmentation and variety in Early Medieval Christianity, [w:] The cross goes North. Processes of conversion in northern Europe, AD 300–1300, M. Carver red., York, s. 29–57
Pollington S . 2011, The elder gods. The Otherworld of early England, Little Downham
Poraziński J . 2015, Staropolska kultura śmiechu. Ludzie – teksty – konteksty, Toruń
Porębska-Kubik E . , Marcinkowska T. 1992, Maska w obrzędzie, Kraków
Posselt N . , Szczepanik P. 2017, Zoomorphe Applikationen und Darstellungen auf slawischen Schläfenringen im nördlichen westslawischen Raum, [w:] Religion und Gesellschaft im nördlichen westslawischen Raum. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte der 22. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Chemnitz, 29.–31. März 2016, F. Biermann, T. Kersting and A. Klammt red., Langenweissbach, s. 193–220
Price N . 2002, The Viking way. Religion and war in late Iron Age Scandinavia, Uppsala
Schindler N . 2010, Aspekty historyczno-antropologicznej teorii karnawału, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, L. Kolankiewicz red., Warszawa, s. 43–437
Schmitt J . C . 2006, Gest w średniowiecznej Europie, Warszawa
Schumann P. 1897, Die Kultur Pommerns in vorgeschichtlicher Zeit, Berlin
Semple S . 1998, A fear of the past: the place of the prehistoric burial mound in the ideology of middle and later Anglo-Saxon England, „World Archaeology”, 30/1, s. 109–126
Słupecki L . P. 2016, “Til holtz ek gekk ok til hrás viðar, gambantein at geta…” Siła życiowa drzemiąca w drewnie i jak ją postrzegano w dawnych wierzeniach. Skąd brała się moc drewnianej różdżki, [w:] Gdy umiera człowiek, umiera świat cały, Funeralia Lednickie, spotkanie 18, W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, red. Poznań, s. 65–69
Stanisławski B . 2013a, Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga – studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie, Wrocław
Stanisławski B . 2013b, Norse culture in Wolin-Jómsborg, [w:] Scandinavian culture in Medieval Poland, Interdisciplinary Medieval Studies II, S. Moździoch, B. Stanisławski, P. Wiszewski red., Wrocław, s. 193–246
Stanisławski B . 2013c, Wstęp do archeologii wczesnośredniowiecznego Wolina, [w:] Wolin wczesnośredniowieczny, część 1, Origines Polonorum, VI, B. Stanisławski, W. Filipowiak red., Warszawa, s. 13–42
Stelmachowska B . 2016, Rok obrzędowy na Pomorzu, Gdynia
Szafrański W. 1979, Pradzieje religii w Polsce, Warszawa
Szczepanik P. 2020, Wczesnośredniowieczne maski Słowian. Obrazy zmarłych, bogów, czy rekwizyty rytualne? „Przegląd Archeologiczny”, 68, s. 163–186
Szyjewski A . 2003, Religia Słowian, Kraków
Toynbee A . , Mant A . K . , Smart N . , Hinton J . , Yudkin S . 1973, Człowiek wobec śmierci, Warszawa
Urbańczyk P. 2020, Trudna historia zwłok, t. 1: „Wrócisz do ziemi”, Toruń
Urbańczyk S . 1980, Ze studiów nad dawną religią Słowian (Komentarz do „Kroniki czeskiej” Kosmasa, ks. III, r. 1), „Slavia Antiqua”, 27, s. 191–195
Vulcãnescu R . 1979, Kolumna niebios, Warszawa
Walter P. 2006, Mitologia chrześcijańska. Święta, rytuały i mity średniowiecza, Warszawa
Witelo 1979, List Witelona do Ludwika we Lwówku Śląskim. Problematyka teoriopoznawcza, kosmologiczna i medyczna, Studia Copernicana, 19, G. Burchardt wyd., Warszawa
Wrzesiński J . 1989, „Koziołek Lednicki” – problemy z XIX-wiecznymi znaleziskami, „Studia Lednickie”, 1, s. 163–170