Protestant Providentialism in the Commonwealth of the Nobles: a critical view on Sarmatism

This study is devoted to providentialism, an element characteristic of Sarmatism – a dominant ideology and culture in the early modern Commonwealth of the nobles. The attachment of special weight to providence’s care of the state and the nobility seems to have been characteristic also of Protestant circles in the sixteenth and early seventeenth century, and therefore the culture of the nobles’ Sarmatism should not be reduced to its late form, dominated as it was by Catholicism in the late seventeenth and eighteenth centuries.

Anderson, Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London: Verso, 1983.
Asselt, Willem Jan, The Federal Theology of Johannes Cocceius (1603–1669), Leiden: Brill, 2001.
Augustyniak, Urszula, ‘Granice wolności obywatela w XVI–XVII w. Jednostka wobec władzy, prawa i społeczeństwa’, in Wolność i jej granice: Polskie dylematy, ed. Jacek Kloczkowski, Cracow: Ośrodek Myśli Politycznej; Wyższa Szkoła Europejska im. ks. J. Tischnera, 2007, pp. 13–37.
Baker, J. Wayne, Heinrich Bullinger and the Covenant: The Other Reformed Tradition, Athens, OH,: Ohio University Press, 1980.
Baker, J. Wayne, ‘Heinrich Bullinger, the Covenant, and the Reformed Tradition in Retrospect’, Sixteenth Century Journal, 29, 1998, 2, pp. 359–76.
Bargieł, Franciszek, ‘Opatrzność Boża a zło według św. Augustyna i św. Tomasza’, Rocznik Wydziału Filozoficznego Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej ‘Ignatianum’ w Krakowie, 11, 2004/05, pp. 113–43.
Barry, Patrick J., ‘Discourse on Universal History’, The Catholic Historical Review, 20, 1934, 3, pp. 260–80.
Bartkiewicz, Kazimierz, Obraz dziejów ojczystych w świadomości historycznej w Polsce doby oświecenia, Lublin: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979.
Barycz, Henryk, ‘Optymistyczna wizja dziejów narodowych’, in idem, Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego: Studia nad historiografią w. XVI–XVIII, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981, pp. 203–42.
Barycz, Henryk, ‘Stanisław Lubieniecki – historyk reformacji polskiej’, in idem, Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego, pp. 243–66.
Bečková, Marta, ‘Daniel Ernst Jablonski und seine Beziehungen zu Polen’, in Daniel Ernst Jablonski: Religion, Wissenschaft und Politik um 1700, ed. Joachim Bahlcke and Werner Korthaase, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2008, pp. 206–22, Jabloniana: Quellen und Forschungen zur europäischen Kulturgeschichte der Frühen Neuzeit, vol. 1.
Bem, Kazimierz, ‘Wilki i łagodne jagniątka Chrystusa’: Powstanie, rozwój i rola Holenderskiego Kościoła Reformowanego w XVI i XVII wieku, Warsaw: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2013.
Bierma, Lyle D., ‘The Role of Covenant Theology in Early Reformed Orthodoxy’, Sixteenth Century Journal, 21, 1990, 3, pp. 453–62.
Blacketer, Raymond A., ‘Arminius’ concept of Covenant in its historical context’, Nederlands archief voor kerkgeschiedenis, 80, 2000, 2, pp. 193–220.
Bömelburg, Hans-Jürgen, ‘Maria als Garantin nationaler Freiheit in Polen: Ein typologischer Sonderfall des Marienpatronats in einer partizipativen Adelsgesellschaft’, in Maria in der Krise: Kultpraxis zwischen Konfession und Politik in Ostmitteleuropa, ed. Agnieszka Gąsior, Cologne: Böhlau Verlag, 2014, pp. 79–92, Visuelle Geschichtskultur, vol. 10.
Bömelburg, Hans-Jürgen, Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700), transl. Zdzisław Owczarek, introduction Andreas Lawaty, ed. Maciej Ptaszyński, Cracow: Universitas, 2011.
Bracha, Krzysztof, ‘Spectabilis – opactrnoszcz: Oczy Pana w nauczaniu kaznodziejskim w Polsce późnego średniowiecza’, in Staropolski ogląd świata: Sarmacki sensualizm, red. Filip Wolański, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2017, pp. 11–22.
Brojer, Wojciech, ‘Anioł w wyobraźni chrześcijan do XIII wieku’, in Wyobraźnia średniowieczna, ed. Teresa Michałowska, Warsaw: Instytut Badań Literackich PAN, 1996, pp. 155–76.
Buczak, Robert, ‘Kontrowersje i ponadczasowy wydźwięk legendy “rokoszu gliniańskiego” w sarmackiej wizji dziejów Augustyna Kołudzkiego’, In Gremium: Studia nad historią, kulturą i polityką, 2, 2008, pp. 45–59.
Chrzanowski, Tadeusz, ‘Sarmacka eschatologia’, in idem, Wędrówki po Sarmacji europejskiej: Eseje o sztuce i kulturze staropolskiej, Cracow: Wydawnictwo Znak, 1988, pp. 252–83.
Chrzanowski, Tadeusz, ‘Sarmatyzm – mity dawne i współczesne’, in idem, Wędrówki po Sarmacji europejskiej, pp. 7–29.
Coetzee, Callie F.C., ‘The Doctrine of Providence in the Institutes of Calvin – Still Relevant?’, In die Skriflig/In Luce Verbi, 44, 2010, Supplement 3, pp. 145–66.
Coffey, John, ‘The Language of Liberty in Calvinist Political Thought’, in Freedom and the Construction of Europe, ed. Quentin Skinner and Martin van Gelderen, 2 vols, Cambridge: Cambridge University Press, 2013, vol. 1: Religious Freedom and Civil Liberty, pp. 296–316.
Cynarski, Stanisław, ‘Sarmatyzm – ideologia i styl życia’, in Polska XVII wieku: Państwo, społeczeństwo, kultura, ed. Janusz Tazbir, Warsaw: Wiedza Powszechna, 1969, pp. 220–43.
Czarczyński, Piotr, ‘Między “święta prawdą” a herezją – Biblia w Wywodzie jedynowładnego państwa świata Wojciecha Dembołęckiego’, Tematy i Konteksty, 11, 2016, 6, pp. 125–39.
Czerenkiewicz, Michał, Sarmaci i Opatrzność, Passage to knowledge, Museum of King Jan III’s Palace at Wilanów, [accessed 15 May 2020].
Czyż, Renata, Obrona wiary w edycjach postylli Grzegorza z Żarnowca, Warsaw: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2008.
Daugirdas, Kęstutis, Andreas Volanus und die Reformation im Grossfürstentum Litauen, Mainz: Verlag Philipp von Zabern, 2008, Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz, Abteilung für Abendländische Religionsgeschichte, vol. 221.
Dixon, C. Scott, Protestants: A History from Wittenberg to Pennsylvania 1517–1740, Chichester: Wiley-Blackwell, 2010.
Dolański, Dariusz, Zachód w polskiej myśli historycznej czasów saskich: Nurt sarmacko-teologiczny, Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2002.
Domański, Juliusz, ‘Opatrzność Boża i wolność ludzka w filozofii św. Augustyna’, Przegląd Tomistyczny, 10, 2004, pp. 7–32.
Dorocki, Damian, ‘Doktryna predestynacji w teologii Jakuba Arminiusza’, Teologia i Człowiek: Kwartalnik Wydziału Teologicznego UAM, 35, 2016, 3, pp. 107–24.
Drake, George, ‘The Ideology of Oliver Cromwell’, Church History, 35, 1966, 3, pp. 259–72.
Filip, Grażyna, and Magdalena Patro-Kucab, ‘Obraz sarmatyzmu utrwalony w polskiej leksyce i przestrzeni społecznej – wybrane zagadnienia i przykłady’, Słowo: Studia językoznawcze, 4, 2013, pp. 53–71.
Finlayson, Michael, ‘Clarendon, Providence and the Historical Revolution’, Albion: A Quarterly Journal Concerned with British Studies, 22, 1990, 4, pp. 607–32.
Garrigou-Lagrange OP, Réginald, ‘La prédestination d’après les pères latins, particulièrement d’après saint Augustin’, in Dictionnaire de Théologie Catholique, ed. Jean M.A. Vacant, Eugène Mangenot and Émile Amann, 15 vols, Paris: Letouzey et Ané, 1902–50, vol. 12, part 2, 1935, cols 2832–2901, [accessed 17 March 2021].
Garrigou-Lagrange OP Réginald, ‘La providence selon la théologie’, in Dictionnaire de Théologie Catholique, vol. 13, part 1, 1936, cols 985–1023, [accessed 17 March 2021].
Górski, Karol, ‘Religijność sarmatyzmu a kwietyzm’, Teksty: Teoria literatury, krytyka, interpretacja, 16, 1974, 4, pp. 58–75.
Greaves, Richard L., ‘The Origins and Early Development of English Covenant Theology’, The Historian, 31, 1968, 1, pp. 21–35.
Grzybowski, Stanisław, ‘Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich: Spóźniona synteza księdza Szymona Majchrowicza’, in Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, ser. A, no. 7, 1965, pp. 133–45.
Hanusiewicz-Lavallee, Małgorzata, ‘Dawne i nowe: Tożsamość wyznaniowa katolików świeckich w potrydenckiej Rzeczypospolitej’, in Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej: Powszechność i narodowość katolicyzmu polskiego, ed. Joanna Dąbkowska-Kujko, Warsaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, pp. 103–44.
Helm, Paul, ‘Calvin (and Zwingli) on Divine Providence’, Calvin Theological Journal, 29, 1994, 2, pp. 388–405.
Hesselink, I. John, ‘Calvin’s Theology’, in The Cambridge Companion to John Calvin, ed. Donald K. McKim, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, pp. 74–92.
The Invention of Tradition, ed. Eric Hobsbawm and Terence Ranger, Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
Jasiński, Maciej, Stanisław Lubieniecki i astronomia kometarna XVII stulecia, Warsaw: Oficyna Wydawnicza Aspra, 2017.
Jedin, Herbert, ‘Vorsehung’, in Lexikon für Theologie und Kirche, 10 vols, ed. Michael Buchberger, Freiburg im Breisgau: Verlag Herder, 1930–38, vol. 10, 1938.
Jędraszewski, Marek, ‘Opatrzność Boża w świetle filozofii’, Studia Theologica Varsaviensia, 48, 2010, 2, pp. 63–91.
Jelińska, Joanna, ‘Sarmacki’ wizerunek szlachcica-ewangelika w Postylli Krzysztofa Kraińskiego, Warsaw: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1995, Studia i Materiały Wydawnictwa Naukowego Semper, vol. 2.
Kempfi, Andrzej, ‘Frycz a Wolan: Zapomniana karta recepcji Frycza w Polsce’, in Andrzej Frycz Modrzewski a problemy kultury polskiego Odrodzenia, ed. Tadeusz Bieńkowski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Warsaw: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1974, pp. 203–18.
Kiedroń, Stefan, ‘Jan Makowski (1588–1644): Polski teolog we fryzyjskim Franekerze’, OiRP, 40, 1996, pp. 37–51.
Komorowska, Magdalena, ‘Kształt edytorski postylli polskich XVI i XVII wieku – w poszukiwaniu staropolskich konwencji wydawniczych’, Terminus, 17, 2015, 3(34), pp. 317–67.
Kopaliński, Władysław, Słownik mitów i tradycji kultury, Warsaw: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996.
Kot, Stanisław, ‘Polska złotego wieku wobec kultury zachodniej’, in idem, Polska złotego wieku a Europa: Studia i szkice, ed. Henryk Barycz, Warsaw: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1987, pp. 122–95.
Kowalska, Halina, ‘Grzegorz z Żarnowca’, in PSB, vol. 9, ed. Kazimierz Lepszy et al., Wrocław, Cracow and Warsaw: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1960–61, pp. 91–93.
Krawczyk, Antoni, Historiografia krytyczna: Formowanie się nowożytnej postawy naukowej w polskim piśmiennictwie historycznym XVII wieku, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1994.
Krawczyk, Antoni, ‘Historiozoficzna wizja procesu dziejowego w Poloneutychii Andrzeja Lubienieckiego’, Res Historica, 10: Z dziejów stosunków wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku: Materiały konferencji naukowej ‘Jan Niemojewski – polska reformacja – przełom stuleci’, Lublin 26–27 listopada 1998 roku, ed. Henryk Gmiterek. 2000, pp. 119–39.
Kriegseisen, Wojciech, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763): Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe, Warsaw: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1996.
Kyle, Richard, ‘John Knox’s Concept of Divine Providence and Its Influence on His Thought’, Albion: A Quarterly Journal Concerned with British Studies, 18, 1986, 3, pp. 395–410.
Leszczyński, Rafał Marcin, ‘Cyceroniańskie wątki w Institutio Christianae religionis Jana Kalwina’, in idem, Jan Kalwin: Studia nad myślą Reformatora, Warsaw: Pismo społeczno-religijne ‘Jednota’, 2017, pp. 29–61.
Leszczyński, Rafał Marcin, Starożytna koncepcja Logosu i jej wpływ na myśl wczesnego chrześcijaństwa, Warsaw, Wydawnictwo Naukowe Semper, 2004.
Leszczyński, Rafał Marcin, ‘Ulrych Zwingli a filozofia’, Rocznik Teologiczny, 62, 2020, 2, pp. 463–90.
Levering, Matthew, ‘Eternity, History, and Divine Providence’, Angelicum, 88, 2011, 2, pp. 403–23.
Łucki, Aleksander, ‘Wstęp’, in Wincenty Pol, Mohort, introduction and ed. Aleksander Łucki, Cracow: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1925, pp. III–XXXIV, Biblioteka Narodowa, ser. 1, vol. 52.
Maciuszko, Janusz T., Ewangelicka postyllografia polska XVI–XVIII wieku: Charakterystyka – analiza porównawcza – recepcja, Warsaw: Chrześcijańska Akademia Teologiczna, 1987.
Manikowski, Adam, ‘Czy siedemnastowieczna Rzeczpospolita była anomalią wśród innych państw europejskich?’, OiRP, 37, 1993, pp. 79–87.
Mańkowski, Tadeusz, Genealogia sarmatyzmu, Warsaw: Towarzystwo Wydawnicze “Łuk”, 1946.
Markiewicz, Mariusz, ‘“Jedyna i nieporównywalna?”: Normalne państwo europejskie, czy może państwo pogranicza?’, in Między Zachodem a Wschodem: Studia z dziejów Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej, ed. Jacek Staszewski, Krzysztof Mikulski and Jarosław Dumanowski, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2002, pp. 17–22.
McCann, Hugh J., and Daniel M. Johnson, ‘Divine Providence’, in The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward N. Zalta, [accessed 16 May 2020].
Niedźwiedź, Jakub, ‘Sarmatyzm, czyli tradycja wynaleziona’, Teksty Drugie, 2015, 1, pp. 46–42.
Obremski, Krzysztof, ‘Sarmacki mesjanizm’, Ogród: Kwartalnik, 7, 1994, 4, pp. 119–30.
Ogonowski, Zbigniew, ‘Z dziejów megalomanii narodowej’, in idem, Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej, Warsaw: Instytut Filozofii i Socjologiii PAN, 1992, pp. 157–73.
Randall, David, ‘Providence, Fortune, and the Experience of Combat: English Printed Battlefield Reports, Circa 1570–1637’, Sixteenth Century Journal, 35, 2004, 4, pp. 1053–77.
Rascol, Annette, ‘La providence selon saint Augustin’, in Dictionnaire de Théologie Catholique, ed. Jean M.A. Vacant, Eugène Mangenot and Émile Amann, 15 vols, Paris: Letouzey et Ané, 1902–50, vol. 13, part 1, 1936, cols 961–84, [accessed 17 March 2021].
Słownik sarmatyzmu: Idee, pojęcia, symbole, ed. Andrzej Borowski, Cracow: Wydawnictwo Literackie, 2001.
Ślusarczyk, Piotr Sebastian, ‘Między traktatem historycznym a publicystyką: Studium o Trwałości szczęśliwej królestw Szymona Majchrowicza’, doctoral dissertation, supervisor Roman Krzywy, Institute of Polish Literature, Faculty of Polish Studies, University of Warsaw, 2013, [accessed 17 May 2020].
Stępień, Tomasz, ‘Filozoficzne podstawy rozumienia opatrzności u greckich Ojców Kościoła’, Warszawskie Studia Teologiczne, 14, 2001, pp. 97–114.
Szkadłubowicz, Kazimierz, ‘Kilka szczegółów z życia Krzysztofa Kraińskiego’, in Studia z dziejów kultury polskiej: Książka zbiorowa, ed. Henryk Barycz and Jan Hulewicz, Warsaw: Gebethner i Wolff, 1948.
Sztyber, Radosław, ‘Skądże to zbłaźnienie świata?’: Wojciecha Dembołęckiego ‘Wywód jedynowładnego państwa świata’ (studium monograficzne i edycja krytyczna dzieła), Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytety Zielonogórskiego, 2012.
Szwargocka, Katarzyna Wiktoria, ‘Sarmacka Bogini’: Kult maryjny w Polsce doby baroku, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010.
Talarowski, Adam, ‘Dzieje w rękach Opatrzności: Elementy historiozofii Jana Długosza i jej uwarunkowania’, RH, 84, 2018, pp. 191–225.
Tazbir, Janusz, ‘Andrzej Węgierski – historyk słowiańskiej reformacji’, in Ars Historica: Prace z historii dziejów powszechnych i Polski, ed. Marian Biskup et al., Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1976, pp. 603–16.
Tazbir, Janusz, ‘"Kopalnia najciekawszych szczegółów…” (Postylla Krzysztofa Kraińskiego)’, OiRP, 28, 1983, pp. 195–231.
Tazbir, Janusz, ‘Kraiński Krzysztof’, in PSB, vol. 15, ed. Bogusław Leśnodorski et al., Wrocław, Warsaw and Cracow: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1970, pp. 92–93.
Tazbir, Janusz, ‘Lubieniecki Andrzej starszy’, in PSB, vol. 17, ed. Bogusław Leśnodorski et al., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1972, pp. 594–96.
Tazbir, Janusz, ‘Lubieniecki Stanisław młodszy’, in PSB, vol. 17, pp. 603–07.
Tazbir, Janusz, Polska przedmurzem Europy, Warsaw: Twój Styl, 2004.
Tazbir, Janusz, ‘Problemy wyznaniowe’, in Polska XVII wieku: Państwo, społeczeństwo, kultura, ed. Janusz Tazbir, Warsaw: Wiedza Powszechna, 1969, pp. 189–219.
Tazbir, Janusz, ‘Religijność doby kontrreformacji’, in idem, Szlachta i teologowie: Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Warsaw: Wiedza Powszechna, 1987, pp. 217–29.
Tazbir, Janusz, ‘Sarmatyzacja katolicyzmu w XVII wieku’, in Wiek XVII – kontrreformacja – barok: Prace z historii kultury, ed. Jerzy Pelc, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970, pp. 7–37.
Tazbir, Janusz, ‘Sarmatyzm a barok’, KH, 76, 1969, 4, pp. 815–30.
Tazbir, Janusz, Stando lubentius moriar: Biografia Stanisława Lubienieckiego, Warsaw: Iskry, 2003.
Tazbir, Janusz, ‘Wizje przyszłości w kulturze staropolskiej’, OiRP, 27, 1982, pp. 107–41.
Tazbir, Janusz, ‘Ze studiów nad ksenofobią w Polsce w dobie późnego renesansu’, PH, 48, 1957, 4, pp. 655–82.
Tradycja wynaleziona, ed. Eric Hobsbawm and Terence Ranger, transl. Mieczysław Godyń and Filip Godyń, Cracow: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008.
Tricoire, Damien, ‘Gottesmutter Königin von Polen: Die Sakralisierung der polnischen Monarchie im Vergleich mit Frankreich und Bayern (1630er–1650er Jahre)’, in Maria in der Krise: Kultpraxis zwischen Konfession und Politik in Ostmitteleuropa, ed. Agnieszka Gąsior, Cologne: Böhlau Verlag, 2014, pp. 93–116, Visuelle Geschichtskultur, vol. 10.
Tricoire, Damien, La Vierge et le Roi: Politique princière et imaginaire catholique dans l’Europe du XVIIe siècle, Paris:, Presses Universitaires de Paris-Sorbonne, 2017.
Tworek, Stanisław, ‘Starania o ujednolicenie obrządku kalwińskiego w Polsce XVII w.’, OiRP, 16, 1971, pp. 117–39.
Tygielski, Wojciech, ‘Rzeczpospolita szlachecka: paradoks historii czy europejska norma?’, in Tematy polsko-białoruskie: Historia. Literatura. Edukacja, ed. Robert Traba, Olsztyn: Wspólnota Kulturowa Borussia, 2003, pp. 40–53.
Ujejski, Józef, Dzieje polskiego mesjanizmu do powstania listopadowego włącznie, Lviv: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1931.
Ulewicz, Tadeusz, Sarmacja: Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w., Cracow: Wydawnictwo Studium Słowiańskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1950.
Ulewicz, Tadeusz, Sarmacja: Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w.: Zagadnienia sarmatyzmu w kulturze i literaturze polskiej (problematyka ogólna i zarys historyczny), Cracow: Collegium Columbinum, 2006, Biblioteka Tradycji, vol. 46.
Urban, Wacław, ‘Epitalamia i epitafia pastorskiej rodziny Węgierskich w XVII w.’, in Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku: Kultura życia i śmierci, ed. Henryk Suchojad, Warsaw: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2001, pp. 167–72.
Urban, Wacław, ‘Rola braci Węgierskich w podtrzymywaniu protestantyzmu polskiego’, in Religia, edukacja, kultura: Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, ed. Marian Surdacki, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2002, pp. 47–51.
VanderMolen, Ronald J., ‘Providence as Mystery, Providence as Revelation: Puritan and Anglican Modifications of John Calvin’s Doctrine of Providence’, Church History, 47, 1978, 1, pp. 27–47.
Visser, Derk, ‘The Covenant in Zacharias Ursinus’, Sixteenth Century Journal, 18, 1987, 4, pp. 513–44.
Vos, Anotonie, ‘Reformed Orthodoxy in the Netherlands’, in A Companion to Reformed Orthodoxy, ed. Herman Selderhuis, Leiden: Brill, 2013, pp. 119–76.
Walsham, Alexandra, ‘History, Memory, and the English Reformation’, HJ, 55, 2012, 4, pp. 899–938.
Walsham, Alexandra, Providence in Early Modern England, Oxford: Clarendon Press, 1999.
Wdowik, Agata, ‘Poszukiwania własnych korzeni – rzecz o tekstach Krzysztofa Koehlera (oraz Andrzeja Waśki)’, in Nowoczesność i sarmatyzm, ed. Przemysław Czapliński, Poznań: Wydawnictwo ‘Poznańskie Studia Polonistyczne’, 2011, pp. 231–50.
Winship, Michael P., Seers of God: Puritan Providentialism in the Restoration and Early Enlightenment, Baltimore, MD: John Hopkins University Press, 1996.
Worden, Blair, ‘Providence and Politics in Cromwellian England’, P&P, 109, 1985, pp. 55–99.
Ziemba, Antoni, Nowe dzieci Izraela: Stary Testament w kulturze holenderskiej XVII wieku, Warsaw: Neriton, 2000.
Zybała, Andrzej, ‘Wokół kultury umysłowej w Polsce – jej źródła i przejawy’, Kultura i Społeczeństwo, 2017, 4, pp. 101–21.